Waarom aandacht voor verwondering in de didactiek?
1. Verwondering: Wat is het?
“Wijsheid begint met verwondering.”
Verwondering is zoals Schinkel het omschrijft een duizelingwekkend iets. Volgens Schinkel is verwondering een bijzondere manier waarop we de wereld (vaak plotseling) ervaren, waarbij we ons sterk bewust worden dat we iets niet begrijpen of kunnen bevatten (zelfs en soms juist als we er wel het nodige van weten), en voelen dat het onze aandacht verdient. Het heeft te maken met een verschuiving of verandering van perspectief, een nieuw bewustzijn. Bv. je beseft ineens dat het atoom vooral bestaat uit lege ruimte en je vraagt je af waaruit wij dan eigenlijk bestaan. Verwondering gaat om een nieuw besef, ‘a shock of awareness’, een metacognitie, studenten worden bewust van wat ze leren en wat er de draagwijdte van is (Hadzigeorgiou Y. , 2013, p. 58).
“The fairest thing we can experience is the mysterious.
It is the fundamental emotion which stands at the cradle of true art and science. “
Conijn et al. (2021) geven volgend voorbeeld om te illustreren wat met verwondering bedoeld wordt:
“Stel dat je net iets hebt gelezen over aardolie, over het ontstaan en het gebruik ervan. Nu doe je boodschappen, en gebruikt daarbij een plastic draagtas. Normaal gesproken heb je geen gedachten bij zo’n tas, maar nu valt hij je opeens op, is hij (letterlijk) opmerkelijk, bijzonder, vol van betekenis. 100 miljoen jaar geleden zag de wereld er heel anders uit dan nu: het is het midden van het Krijt, een warme periode waarin de bossen tot de polen reikten en het land en de oceanen onder andere bevolkt werden door ‘verschrikkelijke reptielen’ (dinosauriërs). Resten van plankton en ander organisch materiaal dat zich in die tijd op de zeebodem verzamelde zou uiteindelijk de aardolie vormen die wij nu oppompen. Met die aardolie doen we van alles – onder meer het fabriceren van plastic tassen. Als je je realiseert uit welke wereld het materiaal komt dat nu in je boodschappentas zit, kan het goed zijn dat je verwondering ervaart.”
Conijn, van Gulick, Rietdijk, Andre, & Schinkel, 2021, pp. 155-156
De verwondering waar het hier over gaat, heeft eerder te maken met weten dan niet-weten. Een weten waarvan de draagwijdte plots beseft wordt en waardoor de gewone dingen in een nieuw perspectief, in een nieuw geheel worden gezien. Er is een voortdurende wisselwerking tussen de pure verwondering en het denken (Verhoeven, 1967, p. 45). Verwondering grijpt mensen aan op verschillende niveaus: emotioneel, intellectueel, esthetisch en existentieel (van Perlo en Wolbert, 2020).
“Wonder is poetic and is content to view things in their wholeness and full context…“
In verwondering ervaren we – volgens filosoof Cornelis Verhoeven (1967) – onszelf op grond van een ontmoeting met een werkelijkheid. Die zelf-ervaring gaat op zoek naar een houding ten opzichte van de werkelijkheid die wordt ontmoet. Verwondering is op zichzelf geen houding of gevoel. Verwondering is de concentratie waaruit eventueel een houding of gevoel kan ontstaan.
“Verwondering is het staren in een wereld die tot voor kort een andere wereld was en nu de eigen wereld blijkt te zijn of omgekeerd.“
Verwondering ontstaat uit de tegenstelling tussen het gewone en het ongewone. Zonder confrontatie van het gewone met zijn tegendeel, is er geen sprake van verwondering. Verhoeven spreekt in deze context van verwondering als een crisis met de gevaren van een crisis. Zonder crisis is er namelijk geen verwondering. Door deze crisis wordt de mens gedwongen om zijn bestaan te herzien in een grotere openheid.
“De verwondering plaatst de mens buiten zijn wereld en overkomt hem vanuit de wereld buiten zijn wereld. Zij overkomt hem als een natuurverschijnsel […]. Maar wie er eenmaal voor openstaat, ontkomt er niet meer aan.“
Natuurkundige en nobelprijswinnaar Richard Feynman geeft volgend voorbeeld hoe wetenschappen verwondering kan teweeg brengen:
“The world looks so different after learning science.
For example, trees are made of air, primarily. When they are burned, they go back to air, and in the flaming heat is released, the heat of the sun which was bound in […].These are beautiful things, and the content of science is wonderfully full of them. They are very inspiring, and they can be used to inspire others.”
Feynman, 1969, p. 871
‘Curiosity is a motive that can move a person to do all kinds of research, but within an accepted framework. ( . . . ) Wonder, on the other hand, is not a motive, but an experience or state of mind signifying that something that so far has been taken for granted is incomplete or mistaken.
Merk op dat verwondering ook te onderscheiden valt van nieuwsgierigheid. Nieuwsgierigheid gaat erom iets te willen weten en dat kan in het onderwijs wel belangrijk zijn. Maar als je het gevonden hebt, dan is de nieuwsgierigheid meestal weg. Bv. je wil weten hoe een boek eindigt, dat is nieuwsgierigheid. In sommige gevallen kan ook nieuwsgierigheid blijvend zijn: veel wetenschappers zeggen bijvoorbeeld door een niet aflatende nieuwsgierigheid te worden gedreven. Het gaat in dit geval om een meer verkennende, onderzoekende motivatie om het onbekende in te trekken.
En toch gaat verwondering dieper: het is een verandering van perspectief en kijken naar iets in de wereld. Het is een blijvende shift. Bv. Het zou kunnen dat het lezen van een boek verwondering teweeg brengt omdat je anders naar de wereld gaat kijken.
‘In tegenstelling tot een gestage vooruitgang, waarbij we onbewust van het ene ding naar het andere gaan en alles hetzelfde blijft, brengt de sprong ons abrupt naar waar alles anders is, zo anders dat het ons vreemd lijkt’
Verwondering zet ons aan het denken: we voelen de nood om onze aandacht te richten op iets dat interessant is. Denken vereist een sprong / een sprong: we leren niet zwemmen door erover te lezen – we moeten in het water springen.
Denken neemt ons mee naar het onbekende – waar alles vreemd lijkt, waar niets lijkt bekend. Hoe meer we denken, hoe meer we leren, hoe meer we ons blijven verwonderen doordat alles vreemd lijkt.
Verwondering treedt op als je je bewust wordt dat de dingen anders zijn dan ze eruit zagen met je huidige kennis. Verwondering leidt tot het in vraag stellen van de ‘frames of understanding’ die je tot nu toe had (Schinkel A. , 2017, p. 542). Verwondering is een fascinatie door de werkelijkheid van de dingen. Vanuit deze fascinatie ontstaat het denken. (Verhoeven, 1967, pp. 46-47). Denkers door alle tijden heen (Aristoteles, Descartes, Einstein) zien verwondering als het begin van het denken, en als het begin van alle (goede) philo-sophie. Verwondering is een fundamentele bron van nieuwe ideeën en nieuwe inzichten (Van Perlo & Wolbert, 2020).
Voorbeeld verwondering wetenschappen
Stel: je gaat wandelen langs de Belvedere-gletsjer (Monte Rosa). Je ziet en wordt bewust van de manier waarop de gletsjer de bergen en de valleien vorm geeft. Vanaf dat moment, elke keer dat je een andere vallei bezoekt, kan je met je verbeelding ‘zien’ hoe deze vallei ook gevormd werd door gletsjers die misschien miljoenen jaren vroeger hier geweest zijn.
Voorbeeld verwondering taal
In het aanschouwen van iets in de kunsten – waar je vooral het eindproduct ervaart – kan de fascinatie in taal ook verder: er is niet alleen het aanschouwen van iets moois of mysterieus, het gaat evenzeer om het hele proces van uit te vinden hoe het ineensteekt.
“Verwondering in wetenschappen komt omdat men ‘hoe?’ en ‘waarom?’ vragen gaat stellen als gevolg van een ‘ontmoeting met de werkelijkheid van het vak’“
2. Verwondering in het onderwijs: Waarom?
Deep wonder is worth promoting in education because in actual fact it is a powerful stimulus to inquire, explore and learn.
Zoals aangegeven door Wolbert en Schinkel, proberen studenten vaak om het ‘juiste en verwachte antwoord’ te raden in plaats van bezig te zijn met het onderwerp en zelfstandig na te denken over mogelijke oplossingen. Studenten lijken te hebben ‘geleerd om te leren’ op een specifieke manier, een manier die het geven van ‘juiste’ antwoorden op de voorgrond plaatst. Studenten worden te weinig aangemoedigd om vragen te stellen over bestaande kaders, om verbeeldingskracht te gebruiken om mogelijke alternatieve antwoorden te bedenken, om te twijfelen of men echt weet wat men denkt te weten en om te beseffen dat er zoveel is dat men niet weet en niet kan weten. Dit laatste is juist een ideale manier om met nieuwe kennis om te gaan. Dit studentengedrag kan worden in verband gebracht met het neoliberale paradigma voor het onderwijs: de focus ligt hier op prestatie-indicatoren zoals toetsscores of hoe snel studenten hun studie afronden, zet de studieactiviteit onder druk, waardoor er weinig tijd overblijft voor verwondering of om stil te staan en na te denken (Wolbert & Schinkel, 2021).
Volgens Heidegger ‘…men heeft eeuwenlang te veel gehandeld en te weinig gedacht’ (Heidegger in Was heißt Denken? 1952). Volgens hem denken we wanneer we iets serieus (das Bedenklichste) ons aan het denken laten zetten: iets dat ons belangrijk, interessant, fascinerend, verontrustend lijkt, iets dat ons roept, iets dat ons overtuigt om oplettend te zijn. Met andere woorden, iets dat ons verwondert. Dezelfde auteur spreekt ook over leren als ‘luisteren naar een bepaalde iets’: leren betekent dus denken in de betekenis van hierboven.
Verwondering is in onderwijs dus belangrijk omdat het je brengt naar de grens van je kennis, het zet je aan het denken over een bepaalde iets. Het leert je onderscheid maken tussen wat je weet en niet weet, of nog beter: het maakt je bewust van wat je denkt te weten. Het houdt onze interesse in de wereld gaande. Het helpt onze verbeelding en het helpt ons om alternatieven te zien. (Wolbert & Schinkel, 2021)
Als je nieuwsgierig bent, kan je misschien verder onderzoek doen met gebruik van je bestaande conceptenconceptenkader. Al te vaak – in het alledaagse van ons onderwijs – weten leerlingen handig tot het juiste verwachte antwoord te komen zonder echt hun kennisframework in vraag te stellen. Verwondering veroorzaakt meteen het in vraag stellen van je framework en kan daardoor directer tot conceptual change leiden (Egan, Cant, & Judson, Wonder-full education: The centrality of wonder in teaching and learning across the curriculum., 2014).
Hadzigeorgiou stelt dat verwondering noodzakelijk is om tot echt leren te komen.
“Hij noemt verwondering ‘a prerequisite for significant learning’.
‘It helps people perceive a new reality.’
Hadzigeorgiou (2012) en Hadzigeorgiou, Klassen, & Klassen (2012) deden quasi-experimenteel onderzoek in het voortgezet onderwijs naar effecten van het stimuleren van verwondering. In een experimentele groep paste de docent tijdens lessen natuurkunde verschillende strategieën toe om bij leerlingen verwondering te stimuleren, terwijl de docent van de controlegroep dezelfde les gaf op basis van een bekend instructiemodel. Analyses van leerlingendata toonde aan dat de emotionele betrokkenheid met de lesstof van leerlingen in de experimentele groep significant hoger was dan die van leerlingen in de controlegroep. Bovendien werd een toets over de lesstof ook beter gemaakt in de experimentele groep dan in de controlegroep.
Een leraar die verwondering bij zijn studenten bevordert, maakt hen bewuster van ‘wat’ men leert. Verwondering is een zogenaamde cognitieve tool (Egan, 2005): het leert je een conceptuele shift te maken, verbanden te zien die je nog niet zag, je oordeel op te schorten. Bovendien verhoogt het je emotionele betrokkenheid bij de inhoud (Hadzigeorgiou, 2014).